Szczęśliwy przypadek, w postaci znalezionego zaproszenia na oficjalny raut, radykalnie zmienia życie Nikodema Dyzmy, bezrobotnego prowincjusza, nieuka i gbura. Zaliczony kiedyś do towarzyskiego kręgu ludzi bliskich władzy, zdobywa majątek i pozycję społeczną, zostaje uznany za światłego i energicznego polityka, a nawet za męża opatrznościowego, który powinien objąć najwyższy urząd w państwie. Jego nieobycie interpretowane jest jako lekceważenie konwenansów, chamstwo uchodzi za świadectwo siły charakteru, głupota jawi się jako ironia i głęboka mądrość.

Wymowa tej przewrotnej baśni dla dorosłych, nieodparcie zabawnej i gorzkiej zarazem, ma charakter uniwersalny; jest ona aktualna w każdym miejscu i w każdej epoce.